Il Parlament svizzer vegn er numnà «Assamblea federala». Sia incumbensa principala è da deliberar las leschas che valan per l'entir pajais. Sia sedia è a Berna. El consista da duas chombras: dal Cussegl naziunal e dal Cussegl dals chantuns.
La gronda part da las decisiuns prendan las duas chombras separadamain. Mo paucas decisiuns prendan las parlamentarias ed ils parlamentaris cuminaivlamain en l'Assamblea federala plenara. Cuminaivlamain elegian ellas ed els per exempel las commembras ed ils commembers dal Cussegl federal e dal Tribunal federal.
Ulteriuras infurmaziuns davart l'Assamblea federala, davart sia activitad e davart sias decisiuns chattais Vus sin la pagina davart il Parlament svizzer.
L'attest da votar serva a cumprovar che la votanta u il votant respectivamain l'electura u l'electur haja er propi il dretg da votar e d'eleger. Las persunas cun dretg da votar e d'eleger survegnan l'attest da votar ensemen cun il material electoral. Sch'ellas vuschan per correspundenza, ston ellas trametter enavos l'attest da votar ensemen cun il cedel electoral. Sch'ellas vuschan a l'urna, al ston ellas preschentar, cura ch'ellas van a vuschar.
Candidatas e candidats èn persunas che sa mettan a disposiziun per in'elecziun e che adempleschan tut las premissas legalas. En tscherts cas ston ellas ed els figurar sin ina glista. En auters cas pon tut las burgaisas ed ils burgais maiorens candidar e pia er vegnir elegids. Dapli infurmaziuns chattais Vus sin la pagina «Candidar per il parlament, premissas, modalitads, autoritads cumpetentas».
En ils chantuns cun elecziuns da proporz dastga il num d'ina candidata u d'in candidat figurar mo sin in'unica glista per il Cussegl naziunal. Sch'in num figurescha en il medem chantun sin pliras glistas (candidatura multipla), sto l'autoritad chantunala che ha l'incumbensa d'organisar las elecziuns, stritgar d'uffizi quest num sin tut las glistas. Sch'in num figurescha a medem temp sin las glistas da plirs chantuns, sto la Chanzlia federala stritgar d'uffizi quest num sin tut las glistas, danor sin l'emprima glista ch'ella ha survegnì.
Il cedel electoral è il formular che las electuras ed ils electurs dovran per eleger. Il cedel electoral vegn tramess a las electuras ed als electurs ensemen cun il material electoral. Las vuschs per las elecziuns dal Cussegl naziunal èn mo valaivlas, sche las electuras ed ils electurs dovran il cedel electoral uffizial. Auters cedels èn nunvalaivels e na vegnan betg quintads.
Per las elecziuns dal Cussegl naziunal è in cedel electoral nunvalaivel en ils chantuns cun elecziuns da proporz:
sch'el n'è betg uffizial
sch'el na cuntegna betg in num d'ina candidata u d'in candidat dal chantun
sch'el n'è betg emplenì u midà a maun
sch'el cuntegna remartgas ingiuriusas u caracterisaziuns evidentas
sch'el cuntegna dissegns, suttascripziuns u caracterisaziuns che tradeschan, tgi che ha emplenì il cedel
sch'i n'è betg cler, tgi che duai vegnir elegì
Cedels electorals nunvalaivels na vegnan betg quintads.
In cedel electoral vid na cuntegna nagins elements prestampads (nagins nums, nagina designaziun da la glista e.u.v).
Per las elecziuns vegn il territori dividì en differentas parts, ils uschenumnads circuls electorals. Las electuras ed ils electurs pon eleger las persunas che candideschan en lur circul electoral. Per las elecziuns dal Cussegl naziunal furma mintga chantun in circul electoral. En la gronda part dals chantuns dastgan las electuras ed ils electurs eleger mo candidatas e candidats da lur chantun.
Duas partidas u dapli pon colliar lur glistas electoralas ina cun l'autra. Quai per augmentar la schanza da gudagnar in sez en il Cussegl naziunal.
Exempel: La partida A e la partida B collian lur glistas ina cun l'autra. Per la repartiziun dals sezs vegnan quintadas ensemen las vuschs da las duas glistas colliadas A e B. Uschia ha la colliaziun da glistas dapli schanzas da gudagnar sezs en il Cussegl naziunal. Pir en in segund pass vegnan ils sezs attribuids a las duas partidas, e quai en proporziun da las vuschs obtegnidas.
Entaifer ina colliaziun da glistas pon duas glistas u dapli er s'unir ad ina sutcolliaziun da glistas. La finamira è d'augmentar las schanzas da survegnir in sez en cumparegliaziun cun autras gruppas da la medema colliaziun da glistas.
Sutcolliaziuns da glistas èn mo pussaivlas, sche las glistas portan la medema denominaziun da basa e sch'ellas sa differenzieschan sulettamain tras in supplement en quai che reguarda la schlattaina, la vegliadetgna, l'appartegnientscha ad ina gruppaziun u ad ina regiun. Exempel
Reuniun da las glistas «A», «Dunnas A», «Giuvens A», «B» e «Giuvens B» = colliaziun da glistas
Entaifer questa colliaziun da glistas po vegnir fatga ina sutcolliaziun da glistas: La glista «A» po sa colliar cun las glistas «Giuvens A» e/u «Dunnas A», betg dentant cun las glistas «B» u «Giuvens B»
Il cumin – per tudestg «Landsgemeinde» – è ina reuniun da las persunas cun dretg da votar ch'elegia las autoritads u che votescha davart fatschentas. Tut las persunas cun dretg da votar dastgan prender il pled. Las decisiuns vegnan prendidas cun tegnair si il maun. Il cumin è ina da las pli veglias furmas da la democrazia helvetica ed ha ses origin en il temp medieval. Cumin vegnivi fatg pli baud en otg chantuns. Oz viva questa furma da la democrazia mo pli en ils chantuns Appenzell Dadens e Glaruna.
Tgi che cumulescha, dat duas vuschs ad ina candidata u ad in candidat d'ina glista electorala. En ils chantuns, nua che las elecziuns dal Cussegl naziunal han lieu tenor la procedura da proporz (chantuns che pon occupar plirs sezs), dastgan las electuras ed ils electurs dar maximalmain duas vuschs a la medema persuna. Tgi che cumulescha, sto scriver il num da la candidata u dal candidat a maun sin il cedel electoral – cas cuntrari è il cedel electoral nunvalaivel.
Ina partida u ina gruppaziun po metter duas giadas il num d'ina u da pliras candidatas e candidats sin il cedel electoral. Quai vegn numnà «precumular». La finamira d'ina precumulaziun è d'augmentar las schanzas da las persunas respectivas da vegnir elegidas – ubain d'emplenir la glista, sche la partida u la gruppaziun n'ha betg tantas candidatas e tants candidats sco sezs ch'èn d'occupar. Sch'ina candidata u in candidat figurescha gia duas giadas sin la glista, na pon ins betg pli cumular questa candidata u quest candidat.
Il domicil politic è la vischnanca, en la quala ina persuna cun dretg da votar e d'eleger fa diever da ses dretgs politics. Manegiada è pia la vischnanca che trametta il material electoral ed en la quala la persuna cun dretg da votar e d'eleger votescha ed elegia. Las Svizras ed ils Svizzers a l'exteriur voteschan ed elegian en lur ultima vischnanca da domicil en Svizra. Tgi che n'ha mai abità en Svizra, votescha ed elegia en ses lieu da burgais.
Mintga burgaisa svizra e mintga burgais svizzer che ha almain 18 onns, ha il dretg da votar e d'eleger sin plaun federal. Quai vul dir: ella u el po sa participar a las elecziuns dal Cussegl naziunal ed a las votaziuns federalas sco er lantschar e suttascriver referendums ed iniziativas sin plaun federal. Ina persuna po perder il dretg da votar e d'eleger, sch'ella vegn avugadada pervia d'ina restricziun.
Resguardai per plaschair: Per las elecziuns chantunalas (inclusiv las elecziuns dal Cussegl dals chantuns) è il dretg d'eleger reglà sin plaun chantunal e po perquai variar da chantun a chantun.
In'elecziun cumplementara per il Cussegl naziunal ha lieu, sch'i dat las suandantas constellaziuns en in chantun cun elecziuns da proporz:
il dumber da sezs ch'èn d'occupar e pli grond ch'il dumber da candidatas e candidats
ou
in sez daventa vacant, ma da la medema glista na po nagin pli occupar il sez
Las elecziuns dal Cussegl naziunal han lieu mo en sis chantuns (UR, GL, OW, NW, AR, AI) tenor il sistem da maiorz. Elegida è quella persuna che ha survegnì las pli bleras vuschs (maioritad relativa).
Las elecziuns dal Cussegl dals chantuns percunter han lieu en la gronda part dals chantuns tenor il sistem da maiorz, e quai en dus scrutinis: En l'emprim scrutini è elegì, tgi che ha cuntanschì l'uschenumnada maioritad absoluta. En cas che betg tut ils sezs na pon vegnir occupads, dovri in segund scrutini. Ils chantuns fixeschan las premissas che ston vegnir ademplidas da las persunas che vulan sa participar al segund scrutini. En il segund scrutini è elegì, tgi che ha survegnì las pli bleras vuschs (maioritad relativa).
En la gronda part dals chantuns vegnan er las commembras ed ils commembers da la Regenza elegids tenor il sistem da maiorz.
En la gronda part dals chantuns vegnan las commembras ed ils commembers dal Cussegl naziunal elegids tenor il sistem da proporz. Tar quest sistem èn decisivas las glistas electoralas cun ils nums da las candidatas e dals candidats. Suenter las elecziuns vegnan ils sezs attribuids sco emprim a las singulas glistas, e quai en proporziun da las vuschs obtegnidas. Pir cura ch'igl è cler, quants sezs ch'ina glista survegn, vegnan ils sezs attribuids a las candidatas ed als candidats da la glista. Entaifer la glista èn elegidas quellas persunas che han survegnì las pli bleras vuschs. En dus chantuns (NE, JU) vegnan er las commembras ed ils commembers dal Cussegl dals chantuns elegids tenor il sistem da proporz.
Dapli infurmaziuns chattais Vus sin la pagina «Dal sistem da maiorz al sistem da proporz».
En Svizra pon ins votar ed eleger a l'urna ubain per posta. Sche la vusch vegn tramessa per posta, discurran ins da votaziun u elecziun per correspundenza.
D'ina elecziun taciturna sa tracti, sche la regenza chantunala declera che tut las candidatas ed ils candidats sajan elegids, perquai ch'il dumber da candidatas e candidats è gist tuttina grond sco il dumber da sezs ch'èn d'occupar.
Cun «elegibladad» è manegià il dretg da candidar per in'elecziun ed il dretg da vegnir elegì. Mintga persuna cun dretg da votar po candidar per il Cussegl naziunal.
Per las elecziuns dal Cussegl dals chantuns varieschan ils criteris d'elegibladad tut tenor il chantun. Per exempel na pon las Svizras ed ils Svizzers a l'exteriur betg candidar en tut ils chantuns per il Cussegl dals chantuns.
Sin las glistas electoralas figureschan ils nums da las persunas che candideschan per il parlament.
Mintga glista sto cuntegnair almain il num d'ina candidata u d'in candidat. E sin la glista na dastgan betg figurar dapli nums che sezs ch'èn d'occupar en il chantun.
Sch'ina candidata u in candidat mora suenter la clusiun da la glista, na vegnan las elecziuns dal Cussegl naziunal betg annulladas en il sistem da proporz. Anzi, las vuschs valan sco vuschs da candidata u candidat e vegnan quintadas sco vuschs da partida.
Quest pled deriva dal franzos «panacher» e vul dir «maschadar». En ils chantuns che han plirs sezs en il Cussegl naziunal pon las electuras ed ils electurs scriver sin ina glista ils nums da candidatas e candidats d'autras glistas e – sche necessari – stritgar ils nums da candidatas e candidats da la glista oriunda. Questa midada sto vegnir fatga a maun – cas cuntrari è la glista nunvalaivla. A la fin na dastga la glista betg cuntegnair dapli nums che sezs ch'èn d'occupar en il chantun.
La participaziun a las votaziuns ed a las elecziuns inditgescha la quota da persunas cun dretg da votar che van effectivamain a votar u ad eleger. Exempel: Sche 40 da 100 persunas cun dretg da votar van effectivamain ad eleger, importa la participaziun a las elecziuns 40 pertschient.
L'Uffizi federal da statistica As infurmescha detagliadamain davart la participaziun a las elecziuns e davart la participaziun a las votaziuns.
Il register electoral è l'instrument, nua che tut las abitantas ed ils abitants d'ina vischnanca èn registrads, che han il dretg da votar sin plaun naziunal, chantunal e communal. Las vischnancas actualiseschan cuntinuadamain quest register.
Sche Vus As registrais en il register electoral u laschais As stizzar en tal (per exempel suenter ina midada da domicil), vegnis Vus infurmada u infurmà immediatamain en chaussa.
Questa pussaivladad exista mo en ils chantuns cun elecziuns da proporz. Sch'ina electura u in electur na vul betg eleger ina persuna che figurescha sin la glista prestampada, po ella u el stritgar il num da questa persuna. Quai sto vegnir fatg a maun. Ma attenziun: Na stritgai betg tut ils nums. Per ch'il cedel electoral saja valaivel, sto el cuntegnair almain in num. Las candidatas ed ils candidats, dals quals il num è stritgà, na survegnan nagina vusch da questa electura u da quest electur. Ma las lingias che cuntegnan ils nums stritgads, quintan sco vuschs per la glista ch'è inditgada sin il cedel electoral.
Sch'in sez en in chantun cun sistem da proporz vegn vacant durant il temp d'uffizi, declera la regenza chantunala che l'emprima suppleanta u l'emprim suppleant sin la glista saja elegì. Quai è quella persuna che ha survegnì las pli bleras vuschs suenter las deputadas ed ils deputads elegids.
Sch'ina persuna cun dretg da votar e d'eleger incumbensescha in'autra persuna da metter ses cedel en l'urna, sa tracti d'ina votaziun u d'ina elecziun tras represchentanza. Per las elecziuns federalas è questa moda da vuschar pussaivla mo en ils chantuns, nua ch'il dretg chantunal la permetta per las elecziuns e per las votaziuns chantunalas.
Tut las vuschs per ina candidata u in candidat e tut las vuschs supplementaras da las glistas valan sco vuschs da partida. Il dumber da vuschs da partida è decisiv per reparter ils sezs sin las differentas glistas.
Nums ch'èn vegnids stritgads sin ina glista prestampada e che n'èn betg vegnids remplazzads (lingias vidas), quintan sco vuschs supplementaras per la glista respectiva.
Sch'ina electura u in electur scriva il numer u la designaziun d'ina tscherta glista sin il cedel electoral vid, quinta mintga lingia vida sco ina vusch da partida (vusch supplementara). L'electura u l'electur sto dentant scriver il num d'almain ina candidata u in candidat sin il cedel electoral. Cas cuntrari è il cedel electoral nunvalaivel.
Sch'in cedel electoral na cuntegna ni la designaziun ni il numer d'ina glista, ma il num d'almain ina candidata u in candidat, na vegnan las lingias vidas betg quintadas.
Sch'in cedel electoral cuntegna main vuschs da candidatas e candidats valaivels che persunas ch'èn d'eleger en il chantun per il Cussegl naziunal, resultan lingias vidas. Questas lingias vidas quintan sco vuschs supplementaras per la glista ch'è inditgada cun sia designaziun u cun ses numer d'ordinaziun sin il cedel electoral.